ALFABE
İspanyol alfabesi 27 harften oluşmaktadır. (Bazı kaynaklara göre bu sayı 30’a kadar çıkabiliyor). Bunların 5 tanesi sesli, 22 tanesi ise sessizdir. Çoğunlukla İspanyolcada yazım ve telaffuz arasında bir uyum söz konusudur. Birçok dilde olduğu gibi İspanyolcada da sözcükler eril ve dişil olmalarına göre sınıflandırılır. Bu durumda harfler dişildir ve “la” tanım edatı ile kullanılır. (Bunu şu an ekstra bir bilgi olarak kaydedelim, tanımlıklara ilerde değinilecektir.)
La a, la be y la ce son las letras del alfabeto español.
A, b ve c İspanyol alfabesinin harfleridir.
La ñ İspanyol alfabesine özgü bir sessizdir, üzerinde tilde adını verdiğimiz, küçük bir işaret (ayırıcı im) olan n harfidir.
Mis padres llegarán mañana en la mediodía.
Annem ve babam yarın öğlen varacaklar.
r ve rr aynı harfin, kelimenin telaffuzuna ve kelime içindeki konumuna göre değişkenlik gösteren iki farklı yazılı ifadesidir.
k ve w kullanımı çok seyrek harflerdir ve çoğunlukla yabancı kökenli kelimelerde karşımıza çıkar. Zamanla İspanyol alfabesine uymuşlardır:
whisky è güisqui; kilo è quilo vb.
Bu kısa bilgilerden sonra İspanyol alfabesine şöyle bir bakalım:
| A a | (a) | /a/ | Ñ ñ | (eñe) | /’eɲe/ |
| B b | (be) | /be/ | O o | (o) | /o/ |
| C c | (ce) | /θe/ | P p | (pe) | /pe/ |
| D d | (de) | /de/ | Q q | (cu) | /ku/ |
| E e | (e) | /e/ | R r / rr | (ere / erre) | /’ere/ /’eRe/ |
| F f | (efe) | /’efe/ | S s | (ese) | /’ese/ |
| G g | (ge) | /xe/ | T t | (te) | /te/ |
| H h | (hache) | /’atʃe/ | U u | (u) | /u/ |
| I i | (i) | /i/ | V v | (uve) | /’ube/ |
| J j | (jota) | /’xota/ | W w | (uve doble) | /’uve ‘doble/ |
| K k | (ka) | /ka/ | X x | (equis) | /’ekis/ |
| L l | (ele) | /’ele/ | Y y | (i griega) | /i ‘griega/ |
| M m | (eme) | /’eme/ | Z z | (zeta) | /’θeta/ |
| N n | (ene) | /’ene/ |
Burada sol sütunlarda gördüğümüz işaretler fonem, yani sesbirimlerdir. Bunları harflerin oluşturduğu ayırt edici sesler olarak düşünebiliriz. Yani bir harfin farklı bir dizilimde farklı bir ses oluşturması gibi. Bunları ezberlemek şart olmamakla birlikte tanımak faydalıdır.
Şimdi harfleri ve farklı durumlara göre nasıl okunduklarını inceleyelim:
HARFLER VE SESLER
A, a /a/
amigo (arkadaş), aceite (yağ), analfabeto (okur-yazar olmayan, eğitimsiz), abrir (açmak)
B, b /be/
baloncesto (basketbol), Barcelona, belleza (güzellik), beso (öpücük), bondad (iyilik)
C, c /k/
C harfi, aşağıdaki durumlarda k gibi okunur:
- Kendisinden sonra a, o ve u seslilerinden biri geliyorsa;
casa (ev), café, escapar (kaçmak), comer (yemek), poco (az), cuñado (enişte), oscuro (karanlık) - Kendisinden sonra bir sessiz harf geliyorsa:
directo, pacto (anlaşma) - Kelimenin en sonunda yer alıyorsa:
cómic (çizgi roman), coñac (konyak)
C, c /θ/
C harfini takip eden bir e ya da i seslisi olursa farklı telaffuz edilir. Telaffuzu dilin üst dişlerin ortasına değdirilmesi biçimindedir, bu haliyle İngilizcedeki thank, think ya da truth kelimelerinin telaffuzu gibidir:
cenar (akşam yemeği yemek), hacer (yapmak), cerrar (kapamak), cine (sinema), encima (üstünde)
D, d /d/
danzar (dans etmek), débil (zayıf, güçsüz), década (on yıl) dueño (sahip, ev sahibi)
E, e /e/
escuchar (dinlemek), eliminar (elemek, ortadan kaldırmak), enchufe (priz), engordar (şişmanlamak)
F, f /f/
felicidad (mutluluk), feroz (vahşi), ficticio (hayali, kurgu), fuerza (güç)
G, g /g/
G harfi kendisini a, o, u seslileri ya da ue, ui, üe, üi sesli grupları takip ettiğinde ses değişimine uğramadan okunur. Aynı şekilde, kendisinden sonra bir sessiz geldiğinde ya da kelimenin sonunda yer aldığında /g/ biçiminde telaffuz edilir:
gallo (horoz), amiga (arkadaş), gota (damla), gofre (gofret), gusto (zevk), guerra (savaş), juguete (oyuncak), guisante (bezelye), guía (rehber), vergüenza, pingüino (penguen)
G, g /x/
Kendisini e ya da i seslilerinden biri takip ettiğinde g, “h” gibi okunur:
gente (insanlar), gentileza (sevimlilik/zarafet), gigante (dev), girasol (ayçiçeği)
H, h
H harfi sessizdir, telaffuz edilmez:
hotel, hoy (bugün), horóscopo (burç, yıldız falı), hortaliza (sebze)
I, i /i/
frío (soğuk), indicio (belirti, iz, ipucu), industria (sanayi), italiano
J, j /x/
jabón (sabun), jefe (patron, şef), Jordania (Ürdün), jugar (oynamak)
K, k /k/
Katar, ketchup, kivi, koala
L,l /l/
lágrima (gözyaşı), leer (okumak), limpiar (temizlemek), lugar (yer)
M, m /m/
mano (el), mejorarse (iyileşmek), monja (rahibe), musulmán (Müslüman)
N, n /n/
nacer (doğmak), neoclásico, nivel (seviye), novedad (yenilik)
Ñ, ñ /ɲ/
araña (örümcek), La Coruña, niña (kız çocuk)
Oo /o/
ola (dalga), occidental (batı, batılı), organizar, oso (ayı)
P, p /p/
padre (baba, papaz), perro (köpek), popular, puntual (dakik)
Q, q /k/
Q harfini her zaman ue veya ui harfleri takip eder ve bu şekilde önce gelen u sesi okunmaz:
querrer (istemek) queso (peynir), aquí (burada)
R, r /R; rr/
- R harfi seslilerin arasında olduğunda, l, n, s haricindeki sessizlerle beraber kullanıldığında ya da kelimenin sonunda yer aldığında vurgusuz okunur:
coro, mármol (mermer), placer (hoşlanmak, keyif), perder (kaybetmek) - Kelimenin başında bulunduğunda ya da l, n ve s sessizlerinden sonra geldiğinde ise vurgulu okunur. Aynı şekilde sesli harflerin arasında tekrar ettiğinde (rr) vurguludur:
raya (çizgi) ropa (elbise, çamaşır), Roma, enrojecerse (kızarmak), Israel, erre, tierra (toprak, arazi), hierro (demir)
S, s /s/
sabio (bilge), sol (güneş), sonreír (gülümsemek)
T, t /t/
tarde (akşam), tejido (örgü, kumaş), tono (ton), turismo
U, u /u/
U harfinin vurgulu ve vurgusuz halleri değişkenlik gösterebilmektedir:
último (son), úlcera (ülser), tubo (boru, tüp), pudín (puding)
V, v /b/
Bu harf b harfi gibi okunur:
voz (ses), vuelta (dönüş), envíar (göndermek), velocidad (hız)
W, w /u; gu; b/
İspanyolcada fazla bulunmayan bu harf İngilizce kökenli kelimelerin çoğunluğunda /u/ ya da /gu/ gibi okunur. Almanca kökenli kelimelerde ise /b/ şeklinde okunur:
whisky, windsurf, wagneriano
X, x /ks; s/
- Yine İspanyol alfabesinde fazla kullanılmayan bu harf de seslilerin arasında yer aldığında ilk düşünülen biçimiyle /ks/ gibi okunur:
exacto (birebir, kesinlikle), examen (sınav), excavar (kazmak), exótico - Kelimenin başında yer aldığında ise telaffuz konuşulan bölgeye göre değişebilmektedir. Örneğin İspanya’nın birçok bölgesinde ses ‘Ş’ye yaklaşmakta iken, Meksika’da /ks/ sesi korunabilir:
xenófobo (yabancı düşmanı) - Kendisini takip eden bir sessiz harf olduğunda ise /s/ sesine yakın bir biçimde vurgusuz okunabilir:
experiencia (tecrübe), extravertido (dışa dönük)
Y, y /ʎ; i/
- Kelimenin başında bulunduğunda ya da seslilerin arasında kullanıldığında ‘C’yi çağrıştıran bir telaffuz biçimi (/ʎ/) vardır:
yegua (kısrak), yo (ben), yuca (manyok), ayer, haya (kayın) - Tek başına ya da kelime sonunda bulunduğunda /i/ gibi okunur:
Paraguay, en blanco y negro (siyah-beyaz, renksiz)
Z, z /θ/
zar (çar), zenit (zirve), zigzag, zona (yer, boşluk), zumbido (vızıltı)
Hatırlayalım:
- Gördüğünüz gibi, harfler ve sesler arasında her zaman bir uyum söz konusu değil. İspanyolcada bazı harfler diğer harflerle oluşturdukları kombinasyonlara göre farklı sesler verebilmektedir. (c’nin /k/ ve s /θ/ sesi vermesi ya da g’nin g ve h sesi vermesi gibi. Aynı biçimde aynı sesler farklı harfler tarafından ifade edilebilir (/k/ sesinin c ve q harfler ile oluşturulabilmesi gibi).
- H harfi sessisidir, yani telaffuz edilmez. Yine de bazı yabancı kökenli kelimelerde nefesle ya da j’nin okunmasında olduğu gibi /x/ sesiyle telaffuz edilebilir.
hall - F ile başlayan Latince kökenli bazı kelimeler zamanla yerlerini h harfi ile başlayan yeni kelimelere bırakmışlardır. Bunlar artık çoğunlukla edebi metinlerde görebileceğimiz kelimelerdir:
facer (hacer, yapmak), farina (harina, un), fierro (hierro, demir) - Aynı fonem (sesbirim) kelimedeki konumuna göre biraz daha farklı telaffuz edilebilir. Mesela /b/, /d/ ve /g/ sesleri kelimenin başında ya da sesliler arasında olmalarına göre daha güçlü ya da daha zayıf telaffuz edilebilirler.
beso, vaso (vurgulu), cubo, nieve (vurgusuz)
doña (vurgulu), todo (vurgusuz)
gato (vurgulu), siguiente (vurgusuz)
Yani b ve v harfleri sözcük başında ve m ve n sessizlerinden sonra /b/ şeklinde okunurken diğer durumlarda /b/ sesi Türkçedeki v harfinin telaffuzuna biraz daha yaklaşmaktadır. Aynı şekilde, d harfi yine kelimenin başında ya da l ya da n sessizlerinden sonra /d/ sesini korurken, iki sesli harf arasında bulunduğunda, kelime sonunda ya da l ve n sessiz harfleri dışında bulunduğunda vurgunun şiddeti azalır. Bazı bölgelerde (mesela Latin Amerika’da) örneğin bondad kelimesi okunurken son bölümün okunmadığı ya da -ado ile sonlanan kelimelerde bu bölümün okunurken yuvarlandığı görülebilir. - İspanya’nın güneydoğusunda (Endülüs), Kanarya adalarında ve Latin Amerika’da /θ/ sesi, /s/ gibi telaffuz edilir. Bu duruma seseo adı verilir:
cine, centauro - /x/ sesi dilin ön bölümünün damağın yumuşak kısmına yaklaştırılmasıyla elde edilen, nefesli bir sestir, bu bazı Almanca kelimelerin okunmasına benzetilebilir. (joven ve gente seslerini hatırlayalım.)
Arkaik kökenli bazı kelimelerde x harfi /x/ sesiyle (yani joven kelimesinin gırtlaktan çıkan bir h sesi gibi okunmasına benzer şekilde) telaffuz edilir. Çünkü bu dönemlerde x harfi J harfinin fonemini temsil ederdi (yani j gibi okunurdu). Burada somut bir örnek Meksika’dır:
México, mexicano, artık j harfi ile, Méjico, mejicano biçiminde de yazılabilir. - ll ve y sesleri İspanyolcanın konuşulduğu birçok ülkede aynı şekilde (/ʎ/) telaffuz edilir. Bu duruma yeismo adı verilir.
- g ve n harflerinin oluşturduğu dizi iki farklı fonemi (/g/+/n/) oluşturur. Ancak kelimenin başında yer aldıklarında g sesi düşer:
magnífico /ma’gnifiko/ ≠ gnomo /’nomo/ - ps diziliminde p genellikle telaffuz edilmez:
psicólogo /si’kologo/ - sc ise iki farklı sesbirimini karşılar (/s/+/θ/):
piscina (/pis’θina/, havuz)
Okurken evet, ama yazarken de dikkate almamız gereken durumlar:
- İspanyolcada çift sessiz kullanımı yaygın değildir (İtalyancadan farklı olarak). Bunlardan sadece kullanımı çok seyrek olan nn dizilimi aynı sesi ifade eder. Diğer örneklerde çift sessiz kullanımı gerçekte farklı sesleri karşıladığından aslında çift sessiz olarak kabul edilmez. Mesela:
diccionario (/dikθio’nario/, sözlük) - Yukarıda da belirtildiği gibi rr karakter çifti (digraf ya da digram da denilebilir) tek bir sesi (vurgulu R) karşılar.
- ll ve rr karakter çiftleri, kelime hecelere bölünürken ayrılamaz:
perro (pe-rro, köpek), ballena (ba-lle-na, balina) - H harfi daima ue, ui, ie diptongları (iki sesli harfin yan yana gelmesi durumu, diptong) ile başlayan kelimelerde önce gelir:
huevo (yumurta), huido (kaçak), hiena (sırtlan) - İspanyolcada s harfinden sonra sessiz harf gelmez. Yabancı kökenli olan kelime örneklerinde e seslisi kelimenin başına eklenir:
estadio (stadyum), España - İspanyolcada z harfini takip eden i ve e seslilerinden oluşan kelimeler çok azdır ve bunlar çoğunlukla c harfi ile de yazılabilirler:
zinc (çinko), zeta = cinc, ceta (/θe/ y /θi/ = ce y ci) - İki sesli harfin arasında bulunan vurgusuz i her zaman y biçiminde kullanılır:
ayudante (yardımcı) - gue ve gui diziliminde g sesinin telaffuz edilebilmesi için u harfi her zaman ü’ye dönüşür:
vergüenza (utanç), lingüística (dilbilim)